Fasting Tips : उपवासाच्या दिवशी काय खावे आणि काय खाऊ नये, जाणून घ्या ! : आपल्या भारतात उपवास (Fasting) ही केवळ धार्मिक किंवा पारंपरिक परंपरा नाही, तर ती एक जीवनशैलीतील वैज्ञानिक पद्धत आहे. जसे आपण आपल्या मनाला, घराला नियमित स्वच्छ करतो, तसेच शरीरालाही एक विश्रांतीची गरज असते आणि ही गरज उपवासातून पूर्ण होते.
परंतु उपवास म्हणजे उपाशी राहणे नव्हे. उलट उपवासामध्ये योग्य पदार्थ खाल्ल्यास शरीराला डीटॉक्स करता येते, पचनसंस्था सुधारते आणि मनही शांत राहते.
या लेखात आपण जाणून घेणार आहोत:
- उपवास करताना कोणते पदार्थ टाळावेत
- उपवासात खाण्यास योग्य पर्याय
- तज्ज्ञांच्या टिप्स आणि अनुभव
- संदर्भासह खात्रीशीर माहिती
उपवास म्हणजे काय? (Understanding the Concept of Fasting)
उप” म्हणजे जवळ, आणि “वास” म्हणजे राहणे, म्हणजेच उपवास म्हणजे ईश्वराजवळ राहण्याचा प्रयत्न, तसेच स्वतःच्या शरीराकडे लक्ष देण्याचा एक योग.
– Charaka Samhita (आयुर्वेदिक ग्रंथ)
उपवास हे फक्त काही खाणे टाळणे नव्हे, तर शरीर, मन आणि आत्मा यांना विश्रांती देण्याची प्रक्रिया आहे. हलके, पचायला सोपे आणि नैसर्गिक अन्न सेवन करून आपण शरीरात निर्माण झालेल्या विषारी घटकांपासून मुक्ती मिळवतो.
उपवास करताना काय टाळावे? (Foods to Avoid While Fasting)
1. तेलकट आणि तळलेले पदार्थ
उदाहरण: साबुदाणा वडा, बटाटेवडे, उपवासाची चकली
तज्ज्ञ सांगतात: जास्त तेलकट अन्नामुळे अॅसिडिटी, गॅस, आणि झोप येणे यांसारख्या समस्या होतात (Source: NCBI, 2022)
2. अती मीठ किंवा साखर
- अधिक साखर — सुरुवातीला ऊर्जा, पण लगेच सुस्ती
- अधिक मीठ — डिहायड्रेशन, डोकेदुखी, थकवा
उपवासात सैंधव मीठ वापरावे पण योग्य प्रमाणातच.
3. पॅकबंद आणि प्रोसेस्ड अन्न
‘उपवास स्पेशल’ म्हणून मिळणारे स्नॅक्स, बिस्किटे हे चवदार असले तरी आरोग्यदृष्ट्या तोट्याचे असतात.
आहारतज्ज्ञ सुचवतात: Processed food मध्ये preservatives, trans fats, आणि sodium अधिक असतात. (Source: WHO Guidelines on Processed Foods)
4. सतत खाणे
अनेकजण दर 1 तासाला काहीतरी खात राहतात, ज्यामुळे पाचनसंस्था थकते आणि शरीर विश्रांतीऐवजी अधिक तणावात येते.
उपवासाच्या दिवशी खाण्यासाठी आरोग्यदायी पर्याय (Healthy Food Options During Fasting) :
1. साबुदाणा खिचडी – पण कमी तेलात
- शेंगदाण्याची पूड, दहीसह खाल्ल्यास ऊर्जा मिळते
- बटाट्याचे प्रमाण कमी असावे
2. शेंगदाण्याचे लाडू / चटणी
प्रथिने, फायबर्स आणि हेल्दी फॅट्सचा उत्तम स्रोत
तज्ज्ञ सल्ला: नॅचरल प्रोटीनचा हा चांगला पर्याय आहे.
3. फळे आणि ड्रायफ्रूट्स
- केळी, सफरचंद, पेरू
- बदाम, अक्रोड, खजूर
FSSAI नुसार: फळांमधील नैसर्गिक साखर शरीरासाठी हितकारक असते.
4. राजगिरा पोळी किंवा लाडू
आयुर्वेदात राजगिरा ‘सत्त्ववर्धक अन्न’ मानले जाते
ग्लूटन-फ्री, आयर्न आणि कॅल्शियमयुक्त
5. दूध, ताक आणि दही
- पचन सुधारते, कॅल्शियम मिळते
- शरीर थंड राहते
WHO नुसार: Fermented dairy products हे gut health साठी फायदेशीर आहेत.
6. उपवासासाठी खास भाज्या
उदा.: रताळे, बटाटा, सुरण
- कार्ब्स, फायबर्स आणि उर्जा देणारे
7. मखाने
- लो-फॅट, हाय-प्रोटीन, अँटीऑक्सिडंट्स
- तुपात भाजून खाल्ल्यास उत्तम स्नॅक
8. लिंबूपाणी आणि नारळपाणी
- इलेक्ट्रोलाइट्स भरून काढतात
- डिहायड्रेशन टाळतात
UNICEF शिफारस: लिंबूपाणी हे नैसर्गिक ORS म्हणून वापरले जाते
काही उपयुक्त टिप्स :
1. भरपूर पाणी प्या
- दर 2 तासांनी 1 ग्लास पाणी प्या.
- नारळपाणी, ताक यांचा समावेश करा.
2. अति खाणे टाळा
- ‘उपवास आहे’ म्हणून जास्त खाणे टाळा
- थोडे पण पौष्टिक खा
3. मन आणि शरीर दोघांनाही विश्रांती द्या
- ध्यान, प्राणायाम, शांत वाचन
- मोबाईलपासून थोडी विश्रांती
माझा अनुभव:
मी नियमित एकादशी आणि नवरात्र उपवास करतो. सुरुवातीला मी सुद्धा बटाटेवडे, वडा अशा पदार्थांवर अवलंबून होतो. पण अॅसिडिटी, थकवा यामुळे मी आहारतज्ज्ञांचा सल्ला घेतला आणि हलकं, घरगुती खाण्याकडे वळलो. आता उपवास दिवस माझ्यासाठी डीटॉक्स डे वाटतो.
निष्कर्ष:
उपवास म्हणजे फक्त काही तास उपाशी राहणे नव्हे, तर शरीर, मन आणि आत्म्याला पुनर्जन्म देण्याचा एक सुंदर योग आहे. यामध्ये योग्य अन्न, योग्य विचार, आणि योग्य जीवनशैलीचा समावेश आवश्यक आहे.
लक्षात ठेवा:
- नैसर्गिक, घरगुती पदार्थ खा
- तेलकट, प्रोसेस्ड अन्न टाळा
- शरीराला आणि मनालाही विश्रांती द्या
उपवासासारखी परंपरा ही आपल्या आरोग्याची देखील काळजी घेते – फक्त तिचा उपयोग योग्य पद्धतीने केला पाहिजे.
संदर्भ (References) :
- NCBI – Health Effects of Fried Food
- World Health Organization – Processed Foods
- [Charaka Samhita – Ayurvedic Concepts of Fasting]
- FSSAI (Food Safety and Standards Authority of India) Guidelines
(डिस्क्लेमर: या लेखातील माहिती ही शिक्षण आणि मार्गदर्शनासाठी आहे. कोणताही आहार, उपचार किंवा उपवास सुरू करण्याआधी आपल्या डॉक्टरांचा किंवा आहारतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.)
(हे पण वाचा: हंगामी फळांचे फायदे, कोणत्या ऋतूत काय खावे? जाणून घ्या ! )